Charakterystyka i aspekty prawne systemu

Wstęp

W ostatnim czasie można wyraźnie zaobserwować, że na arenie międzynarodowej coraz więcej krajów dąży do posiadania broni masowego rażenia. Jest to zjawisko niepokojące, które niestety staje się coraz bardziej powszechne pomimo stałego monitoringu tego aspektu przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Terminem „broń masowego rażenia” (ang. WMD Weapons of Mass Destrucion) określone zostały niekonwencjonalne środki bojowe, które potencjalnie posiadają siłę rażenia, która może spowodować masowe zgony, a także zniszczenia w zaatakowanej populacji lub na atakowanym obszarze. Podstawą tego rodzaju broni są zaawansowane technologie militarne i może być wykorzystana w regionalnych lub międzynarodowych konfliktach zbrojnych, ale także coraz bardziej realne staje się ryzyko wykorzystania jej przez organizacje terrorystyczne.

W związku z powyższym, zagadnienia dotyczące nieproliferacji i kontroli eksportu stają się kluczowym elementem dyskusji na arenie międzynarodowej. Zagadnienie to jest przedmiotem debaty na różnego rodzaju forach międzynarodowych, a także jest obiektem różnego rodzaju inicjatyw politycznych. Kluczowymi aktami prawa międzynarodowego, które dotyczące nieproliferacji broni masowego rażenia są [1]:

1. Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej zapasów, sporządzona w Paryżu dnia 13 stycznia 1993 r. (Dz. U. 1999 nr 63 poz. 703).
2. Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz ich zniszczeniu, sporządzona w Londynie, Moskwie i Waszyngtonie 10 kwietnia 1972 r. (Dz. U. 1976 nr 1 poz. 1).
3. Traktat o zakazie rozprzestrzeniania broni jądrowej sporządzony w Moskwie, Waszyngtonie i Londynie 1 lipca 1968 r., a który wszedł w życie 5 maja 1970 r.

Aspekt kontroli obrotu, ze szczególnym uwzględnieniem kontroli eksportu nie jest już wewnętrzną sprawą poszczególnych krajów, a zaczyna być jednym z głównych zagadnień polityki zagranicznej, bezpieczeństwa, a także współpracy międzynarodowej w tym zakresie. Jednak należy podkreślić, że taki rodzaj polityki państw nie może być tylko samą deklaracją, tylko wymagane są konkretne działania w tym zakresie. W praktyce więc wewnątrz państw powinny być stosowane kryteria oraz zasady określone w aktach prawa międzynarodowego oraz w Kodeksie Postępowania w Eksporcie Uzbrojenia Unii Europejskiej [2].

 WSK – aspekty prawne

Podstawą do opracowywania regulacji prawnych dotyczących obrotu towarami o znaczeniu strategicznym jest Porozumienie z Wassenaar (ang. Wassenaar Arrangement, WA), które zostało powołane w 1995 r. w Hadze i zastąpiło Komitet Koordynacyjny Wielostronnej Kontroli Eksportu (tzw. COCOM). Porozumienie to dotyczy kontroli eksportu broni konwencjonalnej oraz dóbr i technologii podwójnego zastosowania. Aktualnie zrzesza 42 państwa, które zobowiązały się do [3]:

• prowadzenia działań mających na celu utrzymanie bezpieczeństwa zarówno regionalnego jak i międzynarodowego,
• zwiększenia przejrzystości i odpowiedzialności w transferach broni konwencjonalnej oraz towarów podwójnego zastosowania,
• zapobiegania nadmiernemu nagromadzeniu broni i towarów podwójnego zastosowania w jednym miejscu, czego skutkiem mogłaby być destabilizacja sytuacjami na obszarze danego kraju lub regionu.

Jeżeli chodzi o wymagania prawne europejskie to kwestię obrotu towarami podwójnego zastosowania reguluje Rozporządzenie Rady (WE) nr 428/2009 z dnia 5 maja 2009 r. ustanawiające wspólnotowy system kontroli wywozu, transferu, pośrednictwa i tranzytu w odniesieniu do produktów podwójnego zastosowania (Dz. Urz. UE z dnia 29.05.2009 r. L 134/1 z późn. zm.) [4].

W kwestii prawodawstwa krajowego to zasady obrotu z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, zasady kontroli i ewidencji tego obrotu oraz odpowiedzialności za niezgodny z prawem obrót tymi towarami, technologiami i usługami zostały uregulowane w Ustawie z dnia 29 listopada 2000 r. o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (tekst jedn. Dz. U. 2000 nr 119 poz. 1250 z późn. zm.) [5].

Kryteria Wewnętrznego Systemu Kontroli

Kontrola obrotu powinna funkcjonować na wysokim poziomie przede wszystkim w przedsiębiorstwach przemysłowych, firmach handlowych, organizacjach o charakterze badawczo-rozwojowym, a także w firmach spedycyjnych oraz przeładunkowych. Wdrożony Wewnętrzny System Kontroli stanowi ustawowe usystematyzowanie zasad obrotu z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa danego kraju oraz dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Pozwala również na uregulowania zasad kontroli i ewidencji takiego rodzaju obrotu oraz odpowiedzialności za niezgodny z prawem obrót tymi towarami, technologiami i usługami [2].

Wewnętrzny System Kontroli tworzony jest na podstawie szeregu procedur, których powinny przestrzegać wszystkie przedsiębiorstwa, które prowadzą obrót towarami podwójnego zastosowania lub też planują w przyszłości taki obrót. Ze względu na dynamicznie zmieniające się otoczenie organizacji, powinny być one przygotowane na prowadzenie takiego rodzaju obrotu, jeżeli przedsiębiorstwo produkuje towary, które potencjalne mogą mieć podwójne zastosowanie.

Wewnętrzny System Kontroli skierowany jest szczególnie do tych organizacji, które prowadzą obrót towarami o znaczeniu strategicznym i będą musiały wystąpić o właściwe pozwolenia do odpowiedniego ministerstwa. Sektory branżowe, które szczególnie powinny być zainteresowane certyfikacją Wewnętrznego Systemu Kontroli to: elektryka i elektronika, handel, IT i komunikacja, a także transport i logistyka.

W sierpniu 2014 roku norma PN-N 19001:2006 Wewnętrzny System Kontroli. Wymagania, która była podstawą dla tego systemu została wycofana przez Polski Komitet Normalizacyjny bez zastąpienia. Organizacje, które z mocy ustawy muszą utrzymywać ten system, stanęły w związku z tym przed problemem, gdzie znaleźć wytyczne dla tego systemu. Z pomocą przychodzą wydane przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji „Kryteria dla Wewnętrznego Systemu Kontroli – WSK”, które opublikowane zostały 20 lutego 2015 r. Dodatkowo 20 listopada 2017 r. został wydany „Przewodnik WSK”, który zawiera wytyczne i zalecenia dotyczące, wdrażania, oceny i nadzorowania Wewnętrznego Systemu Kontroli – WSK, z uwzględnieniem wymagań normy PN – EN ISO 9001:2015-10 oraz aktualnych przepisów krajowych i międzynarodowych regulujących obrót wyrobami o znaczeniu strategicznym, a także wytycznych Porozumienia z Wassenaar [6].

Przewodnik został opracowany w odpowiedzi na zmiany jakie nastąpiły w związku z nowelizacją normy ISO 9001 i został stworzony w celu ułatwienia organizacjom implementującym lub utrzymującym Wewnętrzny System Kontroli wprowadzenie rozwiązań zgodnych przepisami prawa krajowego i międzynarodowego, a także auditorom zewnętrznym przygotowanie i przeprowadzanie audytów WSK. Struktura dokumentu dostosowana jest do układu wymagań Polskiej Normy PN-EN ISO 9001:2015-10, która stanowi krajowy odpowiednik normy międzynarodowej ISO 9001:2015, która określa wymagania, które powinny brać pod uwagę organizacje pragnące wykazać zgodność Wewnętrznego Systemu Kontroli zarówno z normą jak i z Ustawą [7].

Jeżeli chodzi o funkcjonowanie Wewnętrznego Systemu Kontroli w organizacji to pełni on następujące funkcje [2]:

• jest elementem krajowego systemu kontroli eksportu,
• reguluje zasady obrotu towarami o znaczeniu strategicznym,
• określa sposób ewidencji obrotu,
• pozwala kontrolować każdą komórkę w przedsiębiorstwie,
• hierarchizuje procesy decyzyjne w organizacji,
• pozwala eliminować błędy pracowników,
• buduje wiarygodność organizacji.

Dzięki wdrożeniu Wewnętrznego Systemu Kontroli organizacja może współpracować z odpowiednią komórką rządową, która pełni rolę organu kontroli eksportu, weryfikować i gromadzić informacje o partnerach i towarach, a także zbierać odpowiednią dokumentację, która może być udostępniana podczas kontroli.

Podsumowanie

Wewnętrzny System Kontroli jest kluczowym systemem dla organizacji, które nastawione są na obrót z zagranicą towarami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa jakim jest uzbrojenie oraz towary podwójnego zastosowania. Biorąc pod uwagę aspekt zarządzania organizacją system ten pełni rolę narzędzia zabezpieczającego przedsiębiorstwo przed działaniami, które są niezgodne z krajowymi wymaganiami dotyczącymi kontroli obrotu, a także zobowiązaniami międzynarodowymi w tym zakresie. Dodatkowo system ten stanowi element większego systemu, który teoretycznie powinien łączyć przedsiębiorstwa, instytucje rządowe, a także organizacje międzynarodowe, które opracowują regulacje dotyczące handlu uzbrojeniem, sprzętem wojskowym oraz towarami i technologiami podwójnego zastosowania. Wszystkie wymienione wyżej podmioty, dzięki współpracy pozwolą na zapewnienie i zwiększenie bezpieczeństwa narodowego, które w obecnych czasach jest kluczowym zagadnieniem na arenie międzynarodowej.

Autor: Edyta Czarnacka-Wacławik (2487)

Źródła:

[1] Lachowski Z., Nuklearne rozbrojenie i nieproliferacja: geneza, stan i perspektywy, [w:] „Bezpieczeństwo narodowe”, nr 22, 2012, s. 65 – 89.

[2] Kwintowski A., Wewnętrzny System Kontroli jako element Zintegrowanego Systemu Zarządzania, [w:] „Zarządzanie i Finanse”, nr 3, 2012, s. 170 – 190.

[3] https://www.abw.gov.pl/pl/wolnytekst/84,Porozumienie-z-Wassenaar-Wassenaar-Arrangement-WA.html [data dostępu 19.07.2018].

[4] Rozporządzenie Rady (WE) nr 428/2009 z dnia 5 maja 2009 r. ustanawiające wspólnotowy system kontroli wywozu, transferu, pośrednictwa i tranzytu w odniesieniu do produktów podwójnego zastosowania (Dz. Urz. UE z dnia 29.05.2009 r. L 134/1 z późn. zm.).

[5] Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (tekst jedn. Dz. U. 2000 nr 119 poz. 1250 z późn. zm.).

[6] Kryteria do Wewnętrznego Systemu Kontroli – WSK, Załącznik do Uchwały nr V/20.2015 z dnia 20 lutego 2015 r. Zarządu PCBC S.A., https://www.pcbc.gov.pl/wp-content/uploads/Kryteria-WSK_20-02-2015-w-szablonie.pdf [data dostępu: 19.07.2018].

[7] Przewodnik zawierający wytyczne i zalecenia dotyczące wdrażania, oceny i nadzorowania Wewnętrznego Systemu Kontroli – WSK, z uwzględnieniem wymagań normy PN-EN ISO 9001:2015-10 oraz aktualnych przepisów krajowych i międzynarodowych regulujących obrót wyrobami o znaczeniu strategicznym, a także wytycznych Porozumienia z Wassenaar, Załącznik do Zarządzenia nr 13/2017 z dnia 20 listopada 2017 r. Prezesa Zarządu PCBC S.A., https://www.pcbc.gov.pl/wp-content/uploads/3_Przewodnik-WSK_20.11.2017.pdf [data dostępu: 19.07.2018].